Schatten op zolder uit 1913 Pater Verbiest en Joe English.

1. Portret van Pater Verbiest getekend door Joe.

Een vriend van onze vzw , Bernadette Rosseel bezorgde ons een prentbriefkaart met een portret van pater Ferdinand Verbiest (1) getekend door Joe English. Waar haalde Joe zijn inspiratie? Wie was de opdrachtgever? Bij ons weten had hij tot dan toe het thema China nog niet behandeld in zijn werk. De prentbriefkaart draagt het nummer “6” en is dus waarschijnlijk van een reeks afkomstig. Waren de vijf andere kaarten ook getekend door Joe? Wat stelden ze voor? Voor welke gelegenheid werden ze gemaakt?

Toen wij onze masterscriptie maakten als orthopedagoog over Charles Carton hadden wij een gelijkaardig portret van Verbiest gezien.(2) In een publicatie van Carton uit 1839 over zijn dorpsgenoot Ferdinand Verbiest als missionaris in China.(3) Het was de eerste wetenschappelijk verantwoorde biografie over Verbiest en de eerste publicatie van Carton voor de pas opgerichte “Emulatie” in Brugge waarvan hij de voorzitter was.(4) Een van de illustraties bij deze biografie was een portret van Verbiest afgebeeld als mandarijn en astronoom. De gelijkenis met de tekening van Joe is opvallend, hij liet zich duidelijk inspireren door dit portret. Kende Joe als Bruggeling deze publicatie of was er eventueel een beter bekende bron? Moesten wij niet eerder zoeken in de tijd en de omgeving van Joe zelf?

2. Een Brugse connectie? Carton – Rabbaye – English.

In het Verbiest-centrum van de gemeente Pittem vonden wij het antwoord. In 1913 werden er grootse Verbiestfeesten gehouden van 10 tot 18 augustus.(5) Op de affiche stonden o.a. de onthulling van het standbeeld van Pater Verbiest, opvoeringen van het Verbiestdrama geschreven door I.Oorda/ Cyriel Verschaeve (6), een grote studentenlanddag van het Algemeen Katholiek Vlaams Studentenverbond (AKVS), een groots tuinfeest, een “Sineesche tentoonstelling”, een pontificale mis enz… Het deed ons denken aan de Rodenbach-feesten uit 1909 in Roeselare. Zoals voor elke feestviering was er een “werkend comiteit” met een dynamische secretaris Ch. Henri Blondeel. Het feest-comité had ook opdracht gegeven om een toegankelijke biografie over Verbiest te schrijven en om reeksen prentbriefkaarten met foto’s en tekeningen uit te geven over Verbiest en Pittem. In het Verbiest-centrum zijn in de unieke didactische tentoonstelling deze prentbriefkaarten niet te zien. Wel de biografie door de Brugse onderwijzer E. Rabbaye over “Ferdinand Verbiest. Zendeling en Sterrekundige” verschenen in 1911 in Pittem. (7) Tussen blz. 96 en 97 werd een portret ingevoegd van “Ferdinand Verbiest in zijn kledij van Mandarijn voorzitter bij het hof van Wiskunde te Peking (volgens een andere tekening)” Welke andere tekening Rabbaye bedoelde zegt hij niet maar het is hetzelfde portret dat Carton publiceerde in 1839. Hierop inspireerde Joe zich voor de prentbriefkaart nr.6. Zoals wij kunnen zien bracht Joe enkele wijzigingen aan in het decor. Linksboven de bamboetakken en rechtsboven twee Chinese figuren boven de wolken. Onderaan staat de pater op een oosters tapijt met naast hem het stoomtreintje dat hij ontwierp voor de keizer. De meest opvallende wijziging is de voorstelling van de pater zelf: hij werd gekleed als een eerder westerse priester met een nimbus achter zijn hoofd, als een heilig man, en niet zozeer als een Chinese geleerde.

Onderaan voegde Joe er in Chinese karakters de Chinese naam van pater Verbiest aan toe: “Nan Hwai zjen” dat wil zeggen:

“Nan die goedheid, menselijkheid als zijn kenmerkende betiteling aannam”.

3. Zes prentbriefkaarten van Joe voor de Verbiestfeesten.

Ondertussen ging onze zoektocht verder, want wat stelden de vijf andere prentbriefkaarten voor? Het Kadoc in Leuven liet ons weten dat zij ook het archief beheren van de Paters Jezuïeten, met daarin o.a. een reeks prentbriefkaarten over de feestviering in 1913 te Pittem. Tot onze grote verrassing kregen wij door de bereidwilligheid van de medewerkers van het Kadoc, inzage van een fotoalbum. Waarschijnlijk één van de unieke exemplaren, want verzorgd ingebonden met een koordje en met vergulde letters op een donkergroene kaft: “Pater Ferdinand Verbiest s.j. Pitthem 1623 – Peking 1688.” Het album telt 6 bruine folio’s en op de verso van elke folio werd een prentbriefkaart gekleefd, naar originele tekeningen van Joe voor de Verbiestfeesten in 1913 ! Een ware “schat op zolder”. Wij wisten dat Joe gevraagd werd om te tekenen voor deze gelegenheid maar hadden de volledige reeks nog nooit gezien.

Kaart n°1 P.V. Jezuiet, Pitthem 1623, Peking 1688

Het is een imitatie door Joe van het bekende geschilderde portret van Ferdinand Verbiest uit 1647 dat zich in het Missiehuis van Scheut-Brussel bevindt, waarvan een kopie ook in Pittem was +- 1913.

Kaart n°2 Pitthem, huis van P. Verbiest op de Quekmote 1623

Joe tekende dit huis naar het plan van een architect. Achteraf bleek echter dat het niet het geboortehuis was van Verbiest maar wel van Carton!

Kaart n°3 Pitthem, geboortedorp van Pater Verbiest.

Een straatje met twee figuren in kapmantels, getekend naar een bestaande foto.

Kaart n°4 Pitthem, dorpskerk van P. Verbiest, 1623

Eveneens getekend naar een foto.

Kaart n°5   Peking, Pater Verbiest, Groot-Mandarijn

De bron van deze tekening is ons niet bekend.

Kaart n°6 P. Verbiest, voorzitter aan ’t hof van Wis-&-Sterrenkunde

Naar een kopergravure van drukkerij Daveluy in Brugge uit het werk van Carton (1839)

4. Wie was de opdrachtgever?

Toen wij de prentbriefkaart ter inzage kregen vroeg men in het KADOC: Van wie kreeg Joe deze opdracht? Ook Fernand Etienne stelde deze vraag reeds in 1985 (8).

In het bezoeker-centrum van Pittem kan men zich een fac-simile van de originele affiche aanschaffen van de Verbiestfeesten. Er wordt niet vermeld dat er ook een speciale reeks prentbriefkaarten werd aangeboden. Deze affiche , niet getekend door Joe maar door G. Vallays uit Roeselare. Verwonderd dat hij deze opdracht niet kreeg vroeg Joe om uitleg aan de secretaris van het feestcomité Henri Blondeel en kreeg het volgende antwoord:

(zonder datum)

“Beste Joe,      

In ‘teene kan ik u voldoen in ’t andere niet, helaas! – Ik heb de affiche moeten laten maken door G. Vallays van Roeselare. De reden: de Vlamingen van Pitthem zijn nog niet hoog genoeg om uw kunst te begrijpen. Ik troost mij nogthans met de gedachte dat gij de grootste helft van ons uitgaan gekregen hebt die we deden voor teekenwerk. Door ons 6 prentkaarten. Mevrouw English is reeds gekozen voor de liederavond voor den studentenlanddag. Ik zal met mijn familie zeer vereerd en verheugd zijn U hier beiden te zien en te mogen ontvangen.

Ik hoop dat gij het niet kwalijk neemt van de uitplakbrieven. Ik kon niet.

Beste groeten van

(get.) H. Blondeel

Ik zal ook lezen voor u, en ge zult schoon werk krijgen” 

Dit briefje van Blondeel geeft duidelijk een antwoord op de vraag van Fernand Etienne en van de medewerker van het Kadoc. Daarbij mocht Joe al blij zijn dat hij de grootste helft zou krijgen van het begrote bedrag dat voorzien was voor “teekenwerk” bij deze viering. Tenslotte laat Blondeel ook fijntjes weten dat Elisa mocht optreden als zangeres op de liederavond van de studenten. (Ge kunt niet klagen…) In augustus 1913 kon men niet vermoeden dat precies één jaar later de Grote Oorlog zou uitbreken… Is dat geen mooi verhaal?

De zes prentbriefkaarten voor de Verbiestfeesten in Pittem 1913, getekend door Joe English.

De tekeningen van de prentbriefkaarten nr.2, 3 en 4 verschenen in Ons Volk Ontwaakt bij het verslag van de Verbiestfeesten op 30.08.1913. In de tentoonstellingscatalogus voor de herdenkingsfeesten in 1988, samengesteld door Valère Arickx werd enkel kaart nr. 6 vermeld en getoond. De originele tekeningen zijn ons niet bekend, die bleven waarschijnlijk bij de drukker van de prentbriefkaarten: NELS, Brux. “Vermoedelijk zijn het werken die na houtskool of potloodtekeningen geaquarelleerd werden op papier met grove korrel. Wellicht moesten de tekeningen in het werk van Verschaeve afgedrukt worden, maar ze werden als prentbriefkaarten gerealiseerd” (10)

5. Bibliografie en aantekeningen (bij Verbiest & Joe)

1. Ferdinand Verbiest °9.10.1623 Pittem +28.01.1688 Peking
2. Charles Louis Carton °3.06.1802 Pittem +19.09.1863 Brugge. Over leven en werk: zie tentoonstellingscat. 800 jaar Spermalie, 1986.
3. Carton Charles, Notice biographique sur le père Ferdinand Verbiest, missionaire à la Chine. In: Annales de la Société d’émulation de Bruges,I, 1839,blz. 83-156.
4. Uit de korf van de Emulatie (diverse auteurs), Brugge, Genootschap voor Geschiedenis, 2014. Dit jaar herdenken wij niet alleen WO I. Het prestigieuze “Genootschap voor Geschiedenis” in Brugge “de Emulatie” genoemd bestaat 175jaar. Opgericht door enkele Brugse vrienden met geschiedkundige interesses in 1839. Charles Carton was er tot aan zijn overlijden in 1863 voorzitter van. In het lustrumboek prijkt zijn portret zonder veel toelichting (p10): verondersteld bekend… Rechtopstaand, zelfbewust en vriendelijk kijkt hij ons aan en houdt een boek met loshangend blad in zijn hand. Bij nader toezien staat op het blad het handalfabet voor doven afgebeeld. Want Carton was niet alleen historicus maar ook orthopedagoog. In 1836 stichtte hij het bekende instituut voor doven en blinden, en de zusters van de Kindsheid van Maria ter Spermalie in Brugge. “Manu lingua mutorum” “De hand is de taal/spraak van de stommen”… zoals de hand het instrument is voor de spraak van de schilder…
5. Blondeau, R.A., Ferdinand Verbiest. Als Oost en West elkaar ontmoeten. Lannoo, Tielt, 1983, 144blz. Met een historische inleiding van Ulrich Libbrecht en iconografie van N. Halsberghe.
6. Verschaeve Cyriel, Ferdinand Verbiest. Kerlinga, Brugge, 1913, 154blz. Het boek werd in opdracht van Alfons De Groeve uitgegeven en gedrukt bij Van Mullem in Brugge. Hij gaf Joe de opdracht om de kaft te illustreren. Joe tekende twee Chinese draken die ten hemel naar de sterren reiken.       (kaft tekening) De ondertitel van het drama was immers: “Per aspera ad astra”, wat zeggen wil: “door strijd tot overwinning” of “de weg naar de sterren is vol gevaren”. Waarmee Verschaeve een allusie maakte op het thema van zijn toneelstuk. De tweestrijd van Ferdinand Verbiest tussen zijn taak als zendeling en de Sterrekundige, als man van ’t geloof en als wetenschapper. Het Verbiestdrama was voor C. Verschaeve het begin van zijn erkenning als nieuwe grote dichter. In die periode poseerde Verschaeve geduldig voor Joe English, zijn portretschilderij kreeg haar voltooiing tegen de Pittemse feesten. Zie Vanlandschoot Romain, Biografie Kapelaan Verschaeve, Lannoo, 1998, p.141 vv.
7. Rabbaye, E. Ferdinand Verbiest. Zendeling en Sterrekundige, Veys, Pittem, 1911, 152blz. + illustr.
8. Etienne Fernand, Bij de illustraties voor Verschaeves drama “Ferdinand Verbiest” in Vlaanderen, Joe English, jg.34, nr.4, sept-okt 1985, p28/230.
9. Brief van Henri Blondeel aan Joe English(zonder datum), archief fam.English. E.H.Henri Blondeel was toen leraar in het College van Tielt en later directeur van de Broeders Maristen in Pittem. Hij was o.a. tekstdichter van de Verbiestcantate. Ook Verschaeve schreef een Verbiest-gedicht, dat werd getoonzet door Ernst Brengier. Dank zij deze brief weten wij ook dat Elisa Goedemé, echtgenote van Joe, de première bracht van het Verbiestlied van Verschaeve-Brengier op 12 augustus 1913 op de landdag van het AKVS te Pittem.
10. De Baere Paul C., Joe English, Leven, werk en betekenis, Vol II, p382-383.